Choroba wrzodowa dwunastnicy występuje kilka razy częściej niż choroba wrzodowa żołądka. Częściej chorują na tę chorobę mężczyźni, a nasilenie zachorowań obserwuje się w okresie między 20-50 r.ż.  Jej istotą jest powstawanie ubytków w błonie śluzowej żołądka lub dwunastnicy. W warunkach fizjologicznych istnieje równowaga między czynnikami ochronnymi błony śluzowej a agresywnym działaniem kwasu solnego i enzymów. Ujmując to w jak najprostszy sposób można stwierdzić, iż wrzody powstają na skutek działania przez dłuższy czas nadmiaru wolnego kwasu solnego i enzymów na osłabioną błonę śluzową. 

Etiopatogeneza

Choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicyWśród wielu przyczyn powstawania choroby wrzodowej tak żołądka, jak i dwunastnicy, najważniejszą rolę odgrywają częste, powtarzające się bodźce psychoemocjonalne. Takie stany emocjonalne jak niepokój, strach, nienawiść, smutek oraz życie w ciągłym pośpiechu, stanowią główne przyczyny choroby wrzodowej i innych chorób psychosomatycznych (nadciśnienia, chorób naczyń wieńcowych serca itp.). Doświadczenia drugiej wojny światowej dowiodły, że choroba wrzodowa w tym okresie nasiliła się znacznie, co stało w wyraźnym związku przyczynowym z przeżyciami psychicznymi, ze stanem napięcia nerwowego. Bodźce te stanowią sumujące się urazy, osłabiające system nerwowy i zaburzające jego czynność kierowania pracą wszystkich narządów, a więc również i przewodu pokarmowego.

Istnieje wiele spostrzeżeń dotyczących jej rodzinnego występowania, większej częstości u osób z grupą krwi „O”, o dużej chwiejności układu nerwowego z dominacją niepokoju i stanów lękowych, bezsennością, ale żadne z tych spostrzeżeń nie uzyskało potwierdzenia w licznych badaniach. Badania epidemiologiczne i kliniczne poszerzyły jedynie listę domniemanych przyczyn o czynniki hormonalne, społeczne, zawodowe i geograficzne. 

Zniszczenie przez kwas solny ochronnej warstwy śluzu powoduje trawienie dalszych fragmentów błony śluzowej, co prowadzi do powstania powierzchownego ubytku nazwanego nadżerką. W warunkach typowych, np. przy jednorazowym nadużyciu alkoholu, nadżerki goją się po kilkudziesięciu godzinach. Jeżeli jednak towarzyszy im stan zapalny błony śluzowej lub długotrwałe działanie substancji drażniących (np. żółci lub leków), to przy współistnieniu zaburzeń ukrwienia dochodzi do powstania głębszych uszkodzeń i pojawienia się niszy wrzodowej.

Obraz kliniczny

Objawy choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy są zwykle dość charakterystyczne. Szczególną cechą choroby wrzodowej dwunastnicy jest jej sezonowe występowanie wiosną i jesienią, a także bóle głodowe występujące w 2-3 godz. po jedzeniu lub nad ranem. Ustępują one po wymiotach lub zjedzeniu jakiegokolwiek posiłku czy wypiciu płynu, np. mleka. Stan ogólny chorych w początkowym okresie choroby jest przeważnie dobry. Masa ciała zazwyczaj nie ulega poważniejszym zmianom. Niekiedy, zwłaszcza rano przy myciu zębów, pojawiają się nudności i wymioty, przynoszące ulgi i zmniejszające ból. 

W miarę upływu lat i stopniowego bliznowacenia opuszki dwunastnicy, objawy te mogę ulegać zmianie. Charakterystyczna dla choroby wrzodowej sezonowość zanika, a bólom coraz częściej towarzyszą czynnościowe dolegliwości ze strony układu pokarmowego, takie jak wzdęcia, przelewanie i kruczenie w jamie brzusznej, zgaga, niesmak w ustach, zaparcia lub luźne stolce.

Objawy kliniczne choroby wrzodowej żołądka są bardziej różnorodne niż w chorobie wrzodowej dwunastnicy. Przeważnie już od początku choroby towarzyszą im wymienione wyżej zaburzenia czynnościowe przewodu pokarmowego, znacznie częściej występuje utrata apetytu i zmniejszenie masy ciała. 

Diagnostyka

Rozpoznanie choroby wrzodowej przy jej typowym przebiegu jest łatwe na podstawie obrazu klinicznego.Najpewniejszym i coraz szerzej dostępnym sposobem potwierdzenia obecności wrzodu jest wziernikowanie żołądka i dwunastnicy, czyli tzw. endoskopia. Inną metodą rozpoznawania choroby wrzodowej jest badanie radiologiczne z użyciem papki barytowej jako kontrastu. 

Odrębny problem diagnostyczny stanowią nietypowe postaci choroby wrzodowej. W około 20% przypadków ujawnia się ona w dramatycznych okolicznościach, kiedy dochodzi do krwawienia z naczynia uszkodzonego przez enzymy trawienne i kwasy solny. Krwotok manifestuje się nagłym zasłabnięciem, niekiedy nawet z utratą przytomności, niepokojem, przyspieszeniem czynności serca, zmniejszeniem ciśnienia tętniczego krwi, fusowatymi wymiotami lub oddaniem smolistego stolca. Rozpoznanie i ustalenie miejsca krwawienia nie nastręcza trudności, jeżeli istnieje możliwość wykonania endoskopii. Wykrywalność źródła krwawienia tą metodą sięga 90%. Znacznie trudniej rozpoznać i ustalić przyczyny niedokrwistości (anemii) u chorych z wieloletnią chorobą wrzodową. W tych stanach często dochodzi do utajonych, śladowych krwawień i narastającej w miarę czasu utraty żelaza. Niedokrwistość może być także jednym z pierwszych objawów przemiany nowotworowej wrzodu żołądka. 

Powikłania

Innym, nagłym powikłaniem choroby wrzodowej, jest przebicie (perforacja) wrzodu. Cechuje je silny, gwałtowny ból w górnej części brzucha, niekiedy wymioty, bladość i zimne poty oraz silne napięcie mięśni brzucha. Objawy krwotoku i przebicia wrzodu wymagają natychmiastowego wezwania lekarza. Każda godzina zwłoki i oczekiwanie na poprawę może mieć tragiczne następstwa dla chorego. 

Leczenie

Leczenie choroby wrzodowej jest niezwykle trudne. Przedziurawienie wrzodu wymaga leczenia operacyjnego. W wypadku krwawienia, zwłaszcza jeżeli nie jest ono masywne, stosuje się w ostatnim dziesięcioleciu różne metody jego tamowania przy użyciu endoskopów i elektrokoagulacji krwawiących naczyń. Dominującym sposobem leczenia choroby wrzodowej jest jednak leczenie zachowawcze, przy zastosowaniu diety, środków farmakologicznych i licznych metod wspomagających. 

Dieta

Leczenie dietetyczne ma – tak jak w każdej innej chorobie przewodu pokarmowego – znaczenie zasadnicze. W okresie znacznego zaostrzenia objawów usprawiedliwiona jest dieta oszczędzająca, półpłynna i lekko strawna, nie może zawierać substancji drażniących. W późniejszym okresie powinna ona być pełnowartościowa, z wyłączeniem lub ograniczeniem potraw silnie pobudzających wydzielanie (smażonych, mocno przyprawianych), tłustych i wzdymających. 

Posiłki powinny być przyjmowane co najmniej pięciokrotnie w ciągu dnia, najlepiej co 3 godz., w małych ilościach powoli i dokładnie przeżuwane, jedzone bez pośpiechu. Nie należy przesadzać z ilością wypijanego mleka. Osoby, które mleka nie tolerują, mogą pić świeży kefir lub jogurt. Należy bezwzględnie wyłączyć wszystkie używki (zwłaszcza alkohol) i zaprzestać palenia tytoniu. Zdecydowanie niewskazane jest jedzenie zup na wywarach z mięsa i kości. Trzeba je zastąpić zupami na wywarach z jarzyn. Niezbędne jest uregulowanie trybu życia, z właściwymi proporcjami pomiędzy pracą, snem i wypoczynkiem. Należy pamiętać, że duży objętościowo posiłek zjedzony późnym wieczorem lub przed snem powoduje niekorzystne zwiększanie wydzielania kwasu solnego i soków trawiennych w godzinach nocnych. Utrudnia to nie tylko gojenie wrzodów, lecz także może nasilać dolegliwości bólowe i prowokować wzdęcia, kruczenia i przelewania. 

Leczenie farmakologiczne

Istotą pojawienia się owrzodzeń jest – w uproszczeniu – nadmiar kwasu solnego i osłabienie bariery ochronnej błony śluzowej. Klasyczne metody leczenia farmakologicznego polegają zatem na:

  • zapobieganiu nadmiaru kwasu solnego lub hamowanie jego wydzielania, 
  • wzmaganiu siły obronnej błony śluzowej żołądka i dwunastnicy.

Pierwszy cel osiąga się stosując leki zobojętniające kwas solny, tzw. leki alkalizujące, lub leki hamujące bodźce wydzielnicze (np. leki cholinolityczne) czy wreszcie hamujące powstawanie i uwalnianie kwasu solnego. Leki zwiększające odporność błony śluzowej noszą nazwę leków cyoprotekcyjnych. Powodują one regenerację uszkodzonego nabłonka, zarazem wytwarzają cienką błonę, nieprzepuszczalną dla kwasu solnego, chroniąc ścianę żołądka przez trawieniem.